मा. डॉ. तुषाबा शिंदे (IRPS) (Director, DARPG, Ministry of Personnel, Public Grievances and Pensioners, New Delhi)

भारतीय सशस्त्र सेना ही भारत प्रजासत्ताकाची एक अत्यंत प्रतिष्ठित, शिस्तबद्ध आणि बलवान संस्था आहे. ती देशाच्या सार्वभौमत्वाचे, अखंडतेचे आणि सुरक्षिततेचे रक्षण करण्यासाठी अस्तित्वात आहे. या सशस्त्र दलांमध्ये तीन प्रमुख शाखांचा समावेश आहे.

१) भारतीय सेना (Indian Army)

२) भारतीय नौदल (Indian Navy)

३) भारतीय वायुदल (Indian Air Force)

या तिन्ही दलांचे प्रशासनिक आणि धोरणात्मक नियंत्रण संरक्षण मंत्रालय (Ministry of Defence - MoD) करत असते. भारताचे राष्ट्रपती हे सशस्त्र दलांचे सर्वोच्च सेनापती असतात, तर संरक्षण मंत्री हे त्यांचे कार्यकारी प्रमुख असतात. दलांमधील समन्वयाचे कार्य मुख्य संरक्षण अधिकारी (Chief of Defence Staff - CDS) पाहतात. प्रत्येक दलाचा स्वतंत्र प्रमुख असतो. सेनेसाठी Chief of Army Staff (COAS), नौदलासाठी Chief of Naval Staff (CNS) आणि वायुदलासाठी Chief of Air Staff (CAS).

भारतीय सशस्त्र सेना ही जगातील दुसऱ्या क्रमांकाची सर्वात मोठी लष्करी शक्ती आहे. तिचा मुख्य उद्देश देशाचे संरक्षण, राष्ट्रीय सुरक्षा सुनिश्चित करणे आणि जगात शांतता राखणे हा आहे.

भारतीय सेना (Indian Army)

भारतीय सेना ही सशस्त्र दलांपैकी सर्वात मोठी आणि प्राचीन शाखा आहे. ती देशाच्या भूप्रदेशाचे रक्षण करते आणि आवश्यकतेनुसार अंतर्गत सुरक्षा, दहशतवादविरोधी कारवाई आणि नैसर्गिक आपत्तीच्या वेळी मदतकार्य करते.

भारतीय सेनेत लाखो सैनिक, अधिकारी आणि विविध शाखांतील तज्ज्ञ कार्यरत आहेत. सेनेचे मुख्यालय नवी दिल्ली येथे आहे. सेनेचे मुख्य कार्य देशाच्या जमिनीवरील सीमांचे रक्षण करणे आहे. ती शत्रूच्या आक्रमणाला प्रत्युत्तर देणे,

सीमावादित प्रदेशांमध्ये सुरक्षा राखणे, तसेच देशातील कायदा-सुव्यवस्था राखण्यासाठी आवश्यक असल्यास नागरी प्रशासनास मदत करणे हे कार्य करते.

सेनेच्या रचनेत विविध कोर आणि विभागांचा समावेश आहे, जसे की:

इन्फंट्री (पायदळ दल) - प्रत्यक्ष युद्धात सहभाग घेणारे दल.

आर्मर्ड कॉर्म्स - रणगाडे आणि बख्तरबंद वाहने वापरणारे दल.

आर्टिलरी कॉप्स - तोफखाना आणि मिसाईल प्रणाली हाताळणारे विभाग.

इंजिनिअर्स कॉर्म्स - पूल, रस्ते आणि युद्धसंबंधी बांधकामे करतात.

सिग्नल कॉर्म्स - संचार व संवाद यंत्रणा हाताळतात.

मेडिकल कॉप्स - वैद्यकीय सेवा पुरवतात.

सेनेच्या देशभरात सात प्रमुख कमांड्स आहेत पश्चिम, पूर्व, उत्तर, दक्षिण, मध्य, दक्षिण-पश्चिम आणि प्रशिक्षण कमांड. प्रत्येक कमांड अंतर्गत अनेक डिव्हिजन आणि ब्रिगेड कार्यरत असतात.

भारतीय सेनेने अनेक महत्त्वाच्या मोहिमांमध्ये सहभाग घेतला आहे, जसे की कारगिल युद्ध (१९९९), ऑपरेशन विजय, आणि ऑपरेशन मेघदूत (सियाचेन मोहिम). या मोहिमांमध्ये भारतीय सेनेने आपले शौर्य, रणनीती आणि देशभक्तीचे अद्वितीय उदाहरण घालून दिले आहे.

भारतीय नौदल (Indian Navy)

भारतीय नौदल देशाच्या समुद्री सीमांचे रक्षण करणारे शक्तिशाली बल आहे. त्याचे मुख्य उद्दिष्ट भारताच्या सागरी हितसंबंधांचे संरक्षण, सागरी व्यापार मार्गाची सुरक्षा आणि समुद्रातून होणाऱ्या आक्रमणांना प्रतिबंध करणे हे आहे.

नौदलात आधुनिक युद्धनौका, पाणबुड्या, युद्धविमान आणि विशेष दलांचा समावेश आहे. नौदलाचे तीन प्रमुख कमांड्स आहेत.

पश्चिम कमांड (मुंबई)

पूर्व कमांड (विशाखापट्टणम)

दक्षिण कमांड (कोची)

दक्षिण कमांड ही प्रशिक्षणासाठी ओळखली जाते, तर पश्चिम आणि पूर्व कमांड देशाच्या समुद्री सीमांचे रक्षण करतात. भारतीय नौदलाकडे जगातील अत्याधुनिक जहाजे आणि पाणबुड्या आहेत. त्यातील प्रमुख आहेत - INS विक्रांत, INS विक्रमादित्य, आणि INS अरिहंत (अण्वस्त्र सुसज्ज पाणबुडी).

नौदलामध्ये विशेष दल MARCOS (Marine Commandos) आहे, जे समुद्रातून दहशतवादविरोधी आणि गुप्त मोहिमा पार पाडतात. नौदलाच्या शक्तीमुळे भारत हा हिंद महासागर क्षेत्रातील एक अग्रगण्य सागरी देश बनला आहे.

भारतीय वायुदल (Indian Air Force)

भारतीय वायुदल देशाच्या हवाई सीमांचे रक्षण करण्याचे काम करते. त्याचबरोबर युद्धाच्या काळात भूपृष्ठावरील सैन्याला हवाई सहाय्य पुरवते. वायुदल देशातील नैसर्गिक आपत्तींच्या काळात बचाव आणि मदतकार्य करत असते. तसेच, गुप्तचर मोहिमा आणि सामरिक वाहतूक हेही त्याचे महत्त्वाचे कार्य आहे.

भारतीय बायुदलाकडे अत्याधुनिक लढाऊ विमानं आणि हेलिकॉप्टर्स आहेत, जसे की राफेल, सुखोई-३० MKI, मिराज-२०००, तेजस, ८-१३०८, ८-१७ग्लोबमास्टर, अपाचे आणि चिनूक हेलिकॉप्टर्स.

या दलाचे मुख्यालय नवी दिल्लीतील वायू भवन येथे आहे. वायुदलाची व्यावसायिकता, तांत्रिक कौशल्य आणि शिस्त ही जगभरात आदर्श मानली जाते.

संरक्षण सेवांमधील करिअर संधी

भारतीय सशस्त्र दलांमध्ये करिअर करणे म्हणजे देशसेवा, सन्मान आणि प्रतिष्ठेचा मार्ग निवडणे. युवकांसाठी प्रवेशाच्या अनेक संधी उपलब्ध आहेत.

१. राष्ट्रीय संरक्षण अकादमी (NDA):

बारावी नंतर प्रवेश मिळतो. प्रवेश परीक्षा UPSC मार्फत घेतली जाते. निवड झाल्यानंतर उमेदवारांना पुणे येथील NDA मध्ये संयुक्त प्रशिक्षण दिले जाते, त्यानंतर ते संबंधित दलांच्या अकादमीमध्ये विशेष प्रशिक्षण घेतात.

२. संयुक्त संरक्षण सेवा परीक्षा (CDS):

पदवी पूर्ण झाल्यानंतर प्रवेश मिळतो. या परीक्षेद्वारे देहरादून येथील Indian Military Academy (IMA), एझिमला येथील Indian Naval Academy (INA), हैदराबाद येथील Air Force Academy (AFA) आणि चेन्नई येथील Officers Training Academy (OTA) मध्ये प्रवेश मिळतो.

३. तांत्रिक प्रवेश योजना (Technical Entry Scheme -TES):

अभियांत्रिकी शाखेतील विद्यार्थी थेट अधिकारी म्हणून प्रशिक्षण घेऊ शकतात.

४. वैद्यकीय शाखा (Armed Forces Medical Services):

AFMC पुणे येथे वैद्यकीय शिक्षण घेतल्यानंतर वैद्यकीय अधिकारी म्हणून नियुक्ती मिळते.

५. महिलांसाठी संधीः

महिलांना आता संरक्षण क्षेत्रात विस्तृत संधी उपलब्ध झाल्या आहेत. त्या पायलट, अभियंता, वैद्यकीय अधिकारी, तांत्रिक अधिकारी तसेच शॉर्ट सर्व्हिस कमिशन (SSC) आणि स्थायी कमिशन अंतर्गत सेवेत सामील होऊ शकतात.

सेवेतील लाभ :

संरक्षण सेवांमध्ये कार्य करणाऱ्या व्यक्तींना केवळ उत्तम वेतन आणि सुविधा मिळत नाहीत, तर समाजातील सर्वोच्च सन्मानही प्राप्त होतो.

या सेवेतून खालील लाभ मिळतात

प्रतिष्ठित आणि स्थिर करिअर

उत्कृष्ट वेतन, भत्ते आणि निवास सुविधा

वैद्यकीय, शिक्षण आणि पेन्शन सुविधा

साहसी आणि रोमांचक जीवन

देशसेवेचा अभिमान

शैक्षणिक पात्रता (Educational Requirements)

भारतीय संरक्षण दलांमध्ये (सेना, नौदल आणि वायुदल) प्रवेश घेण्यासाठी उमेदवारांनी ठराविक शैक्षणिक पात्रता पूर्ण केलेली असणे आवश्यक आहे. पात्रता ही उमेदवार कोणत्या पदासाठी अर्ज करीत आहे यावर अवलंबून असते. खाली तिन्ही स्तरांनुसार माहिती दिली आहे.

१. राष्ट्रीय संरक्षण अकादमी (NDA) प्रवेशासाठी पात्रता परीक्षा आयोजित संस्था: UPSC (Union Public Service Commission)

परीक्षेचे नावः NDA & NA (National Defence Academy & Naval Academy) Examination

शैक्षणिक पात्रताः

सेना (Army Wing): उमेदवार १२वी (HSC) कोणत्याही शाखेत (कला, वाणिज्य किंवा विज्ञान) उत्तीर्ण असावा.

नौदल (Navy) व वायुदल (Air Force) Wing: उमेदवाराने १२वी (HSC) विज्ञान शाखेत भौतिकशास्त्र (Physics) आणि गणित (Mathematics) विषयांसह उत्तीर्ण असणे आवश्यक आहे.

इतर अटी:

उमेदवार भारतीय नागरिक असावा.

वयः १६ ते १९ वर्षे (अर्जाच्या तारखेप्रमाणे).

उमेदवार अविवाहित पुरुष किंवा महिला असू

शकतात.

२. संयुक्त संरक्षण सेवा परीक्षा (CDS) प्रवेशासाठी पात्रता

परीक्षा आयोजित संस्था: UPSC

परीक्षेचे नावः Combined Defence Services (CDS) Examination

शैक्षणिक पात्रताः

Indian Military Academy (IMA): कोणत्याही शाखेतील पदवीधर (Graduation).

Indian Naval Academy (INA): अभियांत्रिकी (Engineering) शाखेतील पदवीधर.

Air Force Academy (AFA): विज्ञान शाखेत भौतिकशास्त्र आणि गणित विषयांसह पदवी किंवा अभियांत्रिकी पदवी.

Officers Training Academy (OTA):

कोणत्याही शाखेतील पदवीधर.

वयोमर्यादाः

IMA: १९-२४ वर्षे

INA: १९-२२ वर्षे

AFA: १९-२३ वर्षे

OTA: १९-२५ वर्षे

लिंगः पुरुष आणि महिला दोघेही पात्र (OTA साठी महिला पात्र आहेत).

३. तांत्रिक प्रवेश योजना (Technical Entry Scheme -TES)

शैक्षणिक पात्रताः

उमेदवाराने १२वी विज्ञान शाखेत भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र आणि गणित (PCM) विषयांसह किमान ७०% गुणांसह उत्तीर्ण असावे.

JEE (Main) परीक्षेतील गुण लक्षात घेतले जातात. वयमर्यादाः १६ ते १९ वर्षे. लिंगः पुरुष उमेदवार.

४. सशस्त्र सेना वैद्यकीय महाविद्यालय (AFMC Pune) शैक्षणिक पात्रताः

उमेदवाराने १२वी (HSC) मध्ये भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र आणि जीवशास्त्र (PCB) विषयांसह उत्तीर्ण असावे.

उमेदवाराने NEET (UG) परीक्षा उत्तीर्ण केलेली असावी.

पदः वैद्यकीय अधिकारी (Medical Officer). अभ्यासाचा कालावधी: MBBS - ५ वर्षे.

५. महिला उमेदवारांसाठी पात्रता महिलांना आता विविध शाखांमध्ये प्रवेश मिळतोः

NCC Special Entry (Army, Navy, Air Force)

Short Service Commission (SSC)

Technical Entry (Engineering graduates)

AFMC Medical Services

शैक्षणिक पात्रता पुरुष उमेदवारांप्रमाणेच असते; फक्त काही विभागात अतिरिक्त प्रशिक्षण आणि शारीरिक तपासणी निकष लागू असतात.

अर्ज प्रक्रिया (Application Process)

संरक्षण सेवांमध्ये प्रवेश मिळवण्यासाठी उमेदवारांना

UPSC किंवा थेट संरक्षण मंत्रालयाच्या अधिकृत संकेतस्थळावरून अर्ज करावा लागतो. खाली प्रक्रिया टप्प्याटप्प्याने दिली आहे.

(१) ऑनलाईन अर्ज प्रक्रिया

१. अर्ज करण्यासाठी अधिकृत वेबसाइट्सः

NDA/CDS साठी: https://www.upsc.gov.in

TES साठी: https://joinindianarmy.nic.in

Navy साठी: https://www.joinindiannavy.gov.in

Air Force साठी:

https://careerindianairforce.cdac.in

AFMC साठी: https://afmc.nic.in

२. नोंदणी (Registration):

उमेदवाराने आपले वैयक्तिक तपशील, शिक्षण माहिती, फोटो, स्वाक्षरी व आवश्यक कागदपत्रे अपलोड करावीत.

३. परीक्षा फीः

ऑनलाईन पेमेंट प्रणालीद्वारे फी भरता येते.

(२) लेखी परीक्षा (Written Examination)

NDA आणि CDS परीक्षा UPSC द्वारे घेतली जाते.

परीक्षा बहुपर्यायी (Objective) प्रकारातील असते.

विषयांमध्ये सामान्य ज्ञान, गणित, इंग्रजी, आणि विज्ञान यांचा समावेश असतो.

(३) मुलाखत व निवड प्रक्रिया (S\SB Interview)

SSB (Services Selection Board) ही दोन टप्प्यांची कठोर निवड प्रक्रिया असतेः

१. Stage I Screening Test (IQ + Picture Perception & Discussion Test)

२. Stage II - Psychological Tests, Group Tasks, Interview

ही प्रक्रिया ५ दिवसांची असते आणि उमेदवाराच्या

व्यक्तिमत्त्वाचा, नेतृत्वगुणांचा, निर्णयक्षमता व आत्मविश्वासाचा संपूर्ण आढावा घेतला जातो.

(४) वैद्यकीय तपासणी (Medical Examination)

SSB निवड झाल्यानंतर उमेदवाराची वैद्यकीय तपासणी केली जाते. उमेदवार पूर्णपणे शारीरिक व मानसिक दृष्ट्या तंदुरुस्त (Medically Fit) असावा.

(५) अंतिम मेरिट लिस्ट (Final Merit List)

लेखी परीक्षा, SSB आणि वैद्यकीय तपासणीतील गुणांच्या आधारे अंतिम मेरिट लिस्ट तयार केली जाते.

निवड झालेल्या उमेदवारांना प्रशिक्षण

अकादमीमध्ये बोलावले जाते (उदा. NDA पुणे, IMA देहरादून, INA एझिमला, AFA हैदराबाद).

महत्त्वाची सूचनाः

सर्व अर्ज ऑनलाईनच सादर करावेत.

कागदपत्रे प्रमाणित आणि वैध असावीत.

अर्ज वेळेत आणि योग्य स्वरूपात सादर करणे आवश्यक आहे.

चुकीची माहिती दिल्यास उमेदवार अपात्र ठरू शकतो.

भारतीय संरक्षण सेवा ही केवळ एक नोकरी नाही, तर ती देशसेवेची सर्वोच्च संधी आहे.

या क्षेत्रात येणाऱ्या प्रत्येक तरुणामध्ये शिस्त, नेतृत्वगुण, राष्ट्रभक्ती आणि आत्मत्यागाची भावना आवश्यक असते.

भारतीय सशस्त्र दलांमधील अधिकारी आणि सैनिक हे देशाचे खरे रक्षक आहेत. त्यांच्यामुळेच भारत आज एक सुरक्षित, स्वाभिमानी आणि शक्तिशाली राष्ट्र म्हणून ओळखला जातो.

"सेवा परमो धर्मः" हीच भारतीय सशस्त्र सेनेची ओळख आणि प्रेरणा आहे.